Η σημερινή κρίση είναι άκρως ενδιαφέρουσα, αν την παρατηρείς ως ιστορικός. Αρκεί να μην τη ζεις ως πολίτης. Ως πολίτης είσαι πιασμένος στο δόκανο όχι μόνο της πραγματικότητας, αλλά και των αυταπατών της. Σ’ αυτές ανήκει η αντίληψη πως η κρίση είναι κατά βάση μια ηθική αρρώστια που οφείλεται στις λανθασμένες νοοτροπίες και συμπεριφορές μας, και ότι θα την ξεπεράσουμε, με την μεταμέλεια και την αλλαγή. Από αυτή την άποψη η απάντηση στο ερώτημα αν το παρόν πολιτικό σύστημα μπορεί να μας οδηγήσει στην έξοδο, είναι αυτονόητη. Γιατί στην ίδια αντίληψη, το πολιτικό σύστημα, όπως κι αν το καταλαβαίνει καθένας, θεωρείται ο κυρίως ένοχος για την κρίση. Το έχουμε εμπεδώσει. Φταίει η κουλτούρα της Μεταπολίτευσης. Ο,τι κάναμε το κάναμε στραβά. Μεγαλώσαμε το κράτος για πελατειακούς λόγους και τώρα δεν μπορούμε να το συντηρήσουμε. Στην αφήγηση αυτή, η αλλαγή του πολιτικού συστήματος θεωρείται προϋπόθεση της λύτρωσης, κάτι σαν αναμενόμενος μεσσίας, που κανείς δεν ξέρει πότε θα έλθει και ποια μορφή θα έχει.
Ας δούμε όμως τα πράγματα ιστορικά, και με την πείρα παρόμοιων κρίσεων. Πράγματι οι μείζονες κρίσεις προκαλούν αλλαγές των πολιτικών συστημάτων, κυρίως γιατί τα απονομιμοποιούν δείχνοντας έμπρακτα τις ανεπάρκειές τους, και θέτοντας πιεστικά την ανάγκη μεγάλων αλλαγών απέναντι στις οποίες υπήρχε σκεπτικισμός και αντιστάσεις. Αλλά η αιτιακή σχέση είναι πιο σύνθετη, αμφίδρομη, και κυρίως απρόβλεπτη. Οι αιτίες της κρίσης ανήκουν σε πολλά επίπεδα. Συγκυριακά και δομικά, μερικά κοινά στην μεταπολεμική αναδόμηση της Ευρώπης, άλλα ελληνικής κοπής και ραφής. Ας δούμε τη συγκυρία. Η πενταετία διακυβέρνησης ΝΔ, αλλά και οι πρώτοι μήνες διακυβέρνησης ΓΑΠ, οδήγησαν κατευθείαν στην προσφυγή στο ΔΝΤ. Είδαμε όμως ότι όλες οι χώρες της νότιας και ανατολικής περιφέρειας της Ευρώπης, από την Ιρλανδία έως τη Λεττονία, για την μια ή την άλλη αιτία, εκεί κατέληξαν. Η μεγάλη κρίση χρέους απειλεί ακόμη χώρες όπως η Ιταλία, το Βέλγιο, η Γαλλία. Επομένως, παρά τις ελληνικές ιδιαιτερότητες ανευθυνότητας και φαυλότητας, υπάρχουν κάποια ζητήματα δομικά ευρύτερα. Η κρίση χρέους οφείλεται στον μεταπολεμικό τρόπο με τον οποίο διευθετήθηκε η οικονομία, στη φιλοσοφία με την οποία χτίστηκαν οι κοινωνικοί θεσμοί, στις αξίες με τις οποίες δομήθηκε το πολιτικό σύστημα. Είναι αναχρονισμός, αν όχι εργαλειακή χρήση της ιστορίας, να κρίνει κανείς αναδρομικά όλα αυτά ως εσφαλμένα. Πρέπει να τα δει στα ιστορικά τους συμφραζόμενα.
Ο μεταπολεμικός κόσμος σήμαινε βαθμιαία κοινωνική άνοδο των μικρομεσαίων στρωμάτων, και αυτή την άνοδο υπηρετούσαν αλλαγές στους θεσμούς. Σε μερικές χώρες αυτά έγιναν με κάποια τάξη, σε άλλες με περισσότερο χάος, αλλά η ουσία του παραδείγματος δεν αλλάζει. Έγινε με εργαλείο το κράτος. Η χρήση και η κατάχρηση του κράτους, ήταν το παρεπόμενο. Οσο πιοισχυρή μηχανή έχει το αυτοκίνητο, τόσο μεγαλύτεροι οι πειρασμοί υπέρβασης του ορίου ταχύτητας. Και όταν χρησιμοποιείς μια τόσο ισχυρή μηχανή όσο το κράτος, δύσκολα γλυτώνεις από τους πειρασμούς του να τεθεί το επί μέρος, πάνω από το γενικό συμφέρον. Πάνω σε αυτή τη μεγάλη κοινωνική διευθέτηση, οικοδομήθηκε και το πολιτικό σύστημα. Με καθυστερήσεις, στρεβλώσεις και διαφορές από τη μια χώρα στην άλλη, το πολιτικό σύστημα ανταποκρινόταν στις ανάγκες της διεύρυνσης των στρωμάτων που επωφελούνταν από μια οικονομία που βρισκόταν σε τροχιά ανάπτυξης. Το πολιτικό σύστημα υποσχέσεων ανταποκρινόταν στην επαγγελία της κοινωνίας της αφθονίας. Αυτό ήταν το ιδεώδες. Δεν χρειάζεται να εξωραΐζουμε το παλιό καθεστώς. Δεν ήταν όλα καλά τότε. Και αποκλεισμοί υπήρχαν, και διαφθορά, και γραφειοκρατικοποίηση που στόμωσε την αποτελεσματικότητα. Αλλά εκείνο που τώρα έχει τεθεί σε κρίση, δεν είναι ούτε η μοιραία πενταετία, ούτε η κουλτούρα της μεταπολίτευσης. Είναι αυτή η θεμελιώδης και μακράς διάρκειας κοινωνική διευθέτηση που προέκυψε από τις συγκρούσεις που ξέσκισαν τα σπλάχνα του 20ου αιώνα. Όλα τα άλλα είναι παράγωγα και τοπικές προσαρμογές. Το να επιμένεις μόνο σ’αυτά, μόνο στο ελληνικό στόρυ, δεν σημαίνει βλέπεις τα δένδρα και χάνεις το δάσος. Είναι παραπλανητικό και καταλήγει σε ένα είδος ηθικού αφηγήματος της κρίσης που ταλαιπωρεί το δημόσιο λόγο από την αρχή της. Σε μια αφόρητη και κουραστική ηθικολογία.
Εκείνο που μας διαφεύγει είναι πως ζούμε σε εποχή πλανητικής μετατόπισης τεκτονικών πλακών. Η Δύση, από κυρίαρχη του παιχνιδιού για 500 χρόνια, υποχωρεί απέναντι στην ανερχόμενη δύναμη του κόσμου που ως τώρα την υπηρετούσε: Της Κίνας, της Ινδίας, της Βραζιλίας, των τίγρεων της Αν. Ασίας, ακόμη και της Τουρκίας. Η περιφέρεια δεν παράγει μόνο βιομηχανικά προϊόντα αλλά και υψηλή τεχνολογία, συσσωρεύοντας πλεονάσματα έναντι μιας Δύσης, που αναγκάζεται να υποκύψει στον ανταγωνισμό, αλλάζοντας τους όρους με τους οποίους είχε διευθετήσει την οικονομία και την κοινωνία της έως τώρα, κατεδαφίζοντας διαδοχικά, το βιοτικό επίπεδο των πληθυσμών της, κλονίζοντας θεσμούς αλληλεγγύης και ισονομίας. Όλες οι κρίσεις χρέους και οι συνακόλουθες ρυθμίσεις στην Ευρώπη (με όποια τεχνική μορφή κι αν παρουσιάζονται), δείχνουν τα ασφυκτικά στενά περιθώρια της οικονομίας της. Το βιοτικό επίπεδο ζωής των Ευρωπαίων θα χαμηλώσει, αλλά εξαιρετικά άνισα.
Φυσικά και θα αλλάξει το πολιτικό σύστημα, όχι για να αντικατασταθεί από κάποιο άσπιλο από τις αμαρτίες μας, βασισμένο στην ‘κοινή λογική’. Θα αλλάξει ως αποτέλεσμα της κρίσης, για να διαχειρισθεί τη λιτότητα και τις αντιστάσεις της κοινωνίας στις νέες διευθετήσεις. Για αυτό τόση συζήτηση για ένα πολιτικό σύστημα που δεν θα εξαρτάται από το «πολιτικό κόστος», δηλαδή θα είναι πιο συγκεντρωτικό, λιγότερο εξαρτημένο από την κοινωνική του βάση, περισσότερο συνδεδεμένο με τους υπερεθνικούς οργανισμούς, και τους θεσμούς που κατευθύνουν την οικονομία. Το πολιτικό σύστημα είναι το στοιχείο σταθερότητας στη μεταβολή. Αλλά αν αυτό ισχύει κατεξοχήν για τον 19ο αιώνα, τον αιώνα των συνταγμάτων, ο 20ος ήταν ο αιώνας των εξαιρέσεων και των καταστάσεων έκτακτης ανάγκης (δικτατορίες, πραξικοπήματα, κλπ). Πώς θα είναι το πολιτικό σύστημα του 21ου αιώνα; Πιθανόν θα χαρακτηρίζεται από πλήρη ρευστότητα. Εκείνο που προβλέπεται τη μια μέρα, ανατρέπεται την επόμενη. Το μνημόνιο μας δίνει ένα καλό παράδειγμα. Υποτίθεται ότι είναι μια πάγια συμφωνία. Βλέπουμε όμως ότι οι όροι της συνεχώς αλλάζουν. Το μνημόνιο, δήλωσε κάποια στιγμή, ο επικεφαλής της Τρόικας, είναι ζωντανός οργανισμός. Τι σημαίνει επομένως ρευστοποίηση των θεσμών; Σημαίνει ότι οι αλλαγές είναι πολύ πιο δυναμικές από την δυνατότητα αποκρυστάλλωσής τους. Σημαίνει όμως και απελευθέρωση της εξουσίας από τις συνταγματικές της δεσμεύσεις. Η εποχή μας έχει ως γενικευμένο αίτημα την ευελιξία. Αλλά μερικοί έχουν τη δυνατότητα να είναι πιο ευέλικτοι από τους άλλους, και βέβαια τα όρια ανάμεσα ευελιξία και αυθαιρεσία γίνονται δυσδιάκριτα. Υπάρχουν εκείνοι που μπορούν να αλλάζουν τους όρους του παιχνιδιού, και εκείνοι που δεν μπορούν. Εκεί βρίσκεται το κλειδί του ερωτήματος για το νέο πολιτικό σύστημα. Θα τα δούμε όλα αυτά στα δημοψηφίσματα που ετοιμάζει η κυβέρνηση για το χειμώνα. Θα τα δούμε με αλλαγές της ίδιας της γλώσσας, με τη δημιουργία μιας νέο-γλώσσας, δείγμα της οποίας είναι η ονομασία της ανεργίας σε εφεδρεία.
Είπαμε ότι η εποχή μας είναι εποχή γεωλογικών μεταβολών, και η σύγκρουση τεκτονικών πλακών, όπως είπαμε, σημαίνει πολλούς αστάθμητους παράγοντες. Η κρίση του 1929, είχε ως συνέπεια στην Αμερική τον Ρούσβελτ, αλλά στη Γερμανία τον Χίτλερ, στη Γαλλία το Λαϊκό Μέτωπο, αλλά στην Ελλάδα τον Μεταξά. Αν υπάρχει μια αρχή για την ιστορική σκέψη, είναι η ετερογονία σκοπών και αποτελεσμάτων, οι αθέλητες και απρόβλεπτες συνέπειες των ανθρωπίνων πράξεων.
Antonis Liakos 