Επικήδειος 24.4.2023
Θα ήθελα να μπορούσα να πω στη Μυρσίνη μου/μας, για το κύμα αγάπης που ξεσηκώθηκε μόλις μαθεύτηκε ο θάνατός της, για όλους όσους ήλθαν να την αποχαιρετίσουν εδώ, αλλά και για τους εκατοντάδες ανθρώπους που έγραψαν θερμά λόγια αγάπης, λόγια ουσιαστικά, πρωτότυπα και ωραία. Θα ήθελα να της πω ότι το τελευταίο κείμενό της άγγιξε χιλιάδες ανθρώπους, κατέκλυσε το διαδίκτυο. Θα ‘ήθελα να της μεταφέρω φράσεις που συμπυκνώνουν τη ζωή και τη δράση της όπως ότι «ολόκληρη η ζωή της ενσαρκώνει τα ελπιδοφόρα οράματα που κυοφόρησε η Μεταπολίτευση.»
Μου ζήτησε η ίδια να μιλήσω στον δημόσιο αποχωρισμό μας. Τον δικό μας, τον προσωπικό τον είχαμε κάνει. Μας έλαχε ένας μακρύς αποχαιρετισμός Αντώνη μου, μου έλεγε όλο αυτό το διάστημα που βρισκόμασταν πριν από το επικείμενο τέλος. Προλάβαμε, ήταν δύσκολο, πένθος πριν από το πένθος, αλλά ήταν ευλογία.
Δεν μπορώ παρά να μιλήσω με τα λόγια της, γιατί τα δικά μου δεν μπορούν να συγκριθούν μπρος στα δικά της.
Ο θάνατος είναι μαθητεία, είχε γράψει.
Διαβάζω
Ο θάνατος έχει πολιτική και πολιτισμική διάσταση, δεν είναι πέρασμα, είναι μαθητεία. Δεν είναι ατύχημα, συγκινησιακή απώθηση ή συντριβή, είναι συναισθηματική αγωγή. Είναι η πιο απαιτητική κοινωνική αλληλεγγύη. Είναι μια χρήσιμη εναλλακτική γραμματική της ζωής, που μπορεί να μας μαθαίνει ποιοι ζουν δίπλα μας και πώς να τους αγαπάμε, εγκαίρως. Μια πολιτική οικονομία ανθρώπινης συμβίωσης που αντιστέκεται στο ναρκισσισμό, τη μοναξιά, το φόβο, τον πανικό και κατοικεί την κουλτούρα της καθημερινής ζωής.
Ο θάνατος ως συναισθηματική αγωγή, μας λέει η Μυρσίνη.
Μιλάμε για γνώσεις, δεξιότητες, αριστείες και αριστεύσεις, αλλά δεν μαθαίνουμε να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας, απωθούμε την ίδια τη συναίσθηση. Αλλά από αυτή την συν – αίσθηση πηγάζει και η αλληλεγγύη, και η συμμετοχικότητα, είναι απαραίτητη για την ανθρώπινη συμβίωση. Αυτή είναι η βάση μιας ολοκληρωμένης αντίληψης του πολιτισμού, την αντίληψη που είχε η Μυρσίνη για τον πολιτισμό.
Τη νιώσαμε αυτή την αλληλεγγύη όταν βρίσκαμε, τις τελευταίες βδομάδες και μήνες, ανθοδέσμες με συγκινητικά σημειώματα έξω από την πόρτα, μερικές φορές ανθοδέσμες σταλμένες από μακρυά, από το εξωτερικό, ανθοδέσμες που στόλιζαν το δωμάτιο της Μυρσίνης. Την νιώσαμε αυτή την αλληλεγγύη στους γιατρούς και στις νοσοκόμες των δημόσιων νοσοκομείων -γιατί η Μυρσίνη ήταν φανατικιά του Δημόσιου Συστήματος Υγείας – κατάκτηση του πολιτισμού το θεωρούσε. Την νιώσαμε στις αποκλειστικές νοσοκόμες, μετανάστριες γυναίκες που έρχονταν να προσφέρουν φροντίδα, αόρατες συμπαραστάτες του τέλους μας. Την νιώσαμε στα μηνύματα. Σε εκείνα που ήρθαν από κοντά και από μακριά. Νιώσαμε όμως και την έλλειψη φιλότητας. Στις απουσίες. Σε παλιούς φίλους που απομακρύνθηκαν, που δεν ήξεραν πώς να εκφραστούν, πώς να γεφυρώσουν τις πολιτικές διαφορές, ή αδιαφόρησαν. Η μικροψυχία είναι συναισθηματική αναπηρία, έλεγε η Μυρσίνη.
Οι κύριοι σταθμοί της ζωής της Μυρσίνης είναι γνωστοί. Παιδικά χρόνια στα Πετράλωνα, εφηβεία που συμπίπτει με την αισιοδοξία της δεκαετίας του ’60, Πανεπιστήμιο -Νομική, αντίσταση στη Δικτατορία, Φιλοσοφία του Δικαίου στην Ιταλία, Οδυσσέας και ένα εμπνευσμένο εκδοτικό πρόγραμμα, ΕΚΕΒΙ και προσπάθεια να μάθουν τα παιδιά να διαβάζουν βιβλία, Ευρωβουλή, Πολιτισμική πολιτική ως ερευνητικό πεδίο μελέτης αλλά και παρεμβάσεις, Εκσυγχρονισμός, Δίκτυο για τα δικαιώματα του Παιδιού, Θερινό σχολείο και δράσεις για τα Προσφυγόπουλα, Υπουργείο Πολιτισμού, και ο Μαραθώνιος του Τέλους που κράτησε τέσσερα χρόνια.
Η Μυρσίνη είχε μια συγκροτημένη πολιτική θεωρία η οποία σμιλεύτηκε σταδιακά, αλλά ήταν μια σταθερή γραμμή που διαπερνούσε με αυστηρή στοχοπροσήλωση, ως βέλος, όλη την ενήλικη ζωή της ως το τέλος.
Ξεκινά από την εποχή της αντίστασης στη δικτατορία όπου λέει ότι για αλλάξουν τα πράγματα πρέπει να αλλάξουν οι νοοτροπίες, ο κόσμος αλλάζει με βιβλία, και εκεί συναντά τον Γκράμσι, και τη θεωρία του για την κουλτούρα. Μεταφράζει και εκδίδει χιλιάδες σελίδες σύγχρονης λογοτεχνίας, αλλά λέει ότι δεν φτάνουν τα βιβλία πρέπει να διευρύνουμε τον κύκλο που διαβάζει, και να τον διευρύνουμε στα παιδιά, και στις αποκλεισμένες ομάδες. Στη λογική αυτή το ΕΚΕΒΙ και η βιβλιοθήκη σε φυλακές ανηλίκων, προγράμματα φιλαναγνωσίας στον ακριτικό Εβρο. Προωθεί την υπόθεση των βιβλιοθηκών, θεωρεί ότι οι τοπικές και συνοικιακές βιβλιοθήκες είναι κέντρα πολιτισμού. Και φτάνει στην ιδέα του πολιτισμού όχι ως υψηλής κουλτούρας που λειτουργεί ως κοινωνική διάκριση, αλλά ως αντίδοτου στις κοινωνικές ανισότητες. Αν οι κοινωνικές ανισότητες ζευγαρώσουν με τις πολιτισμικές διακρίσεις και ανισότητες, αυτό είναι καταστροφικό, η κοινωνία διχάζεται. Και φτάνει στην έννοια της Πολιτισμικής δημοκρατίας. Η δημοκρατία δεν είναι μόνο πολιτική, δεν είναι μόνο θεσμική. Για να είναι συμμετοχική και να λειτουργεί πρέπει να έχουν οι πολίτες, και οι πιο φτωχοί ή στα πιο απομακρυσμένα από τα κέντρα μέρη, πρόσβαση στα πολιτισμικά αγαθά. Η πολιτική δημοκρατία για να λειτουργήσει χρειάζεται πολιτισμική συνεκτική ουσία. Το θέατρο, τα βιβλία, τα μουσεία πρέπει να διευρύνουν το ακροατήριο τους, να ενσωματώσουν νέα ακροατήρια, να τα ψάξουν να τα βρούν και να τα δεξιωθούν. Εξοικείωση με τον πολιτισμό ζητούσε όχι εκπολιτισμό εκ των άνω. Και το όραμά της έρχεται να το πραγματοποιήσει, προσπαθεί να το πραγματοποιήσει στο Υπουργείο Πολιτισμού, με το πρόγραμμα της για την περιφερειακή οργάνωση του πολιτισμού και ένα νέο κέντρο βιβλίου και ανάγνωσης που αντιμετωπίζει τα νέα δεδομένα της ψηφιακής εποχής. Αλλά ήταν στον τελευταίο χρόνο της κυβερνητικής θητείας, που δεν ολοκληρώθηκε.
Αυτοί είναι οι σταθμοί, μιας πολύ πλούσιας δράσης και σκέψης.
Η Μυρσίνη ήταν ένας σπάνιος συνδυασμός σκέψης και δράσης. Ήταν μια διανοούμενη διαμετρήματος, με έρευνες στις πιο προωθημένες συζητήσεις της έννοιας του πολιτισμού και της πολιτισμικής πολιτικής, αλλά και ταυτόχρονα ήταν άνθρωπος της δράσης, της παρέμβασης, του προγραμματισμού, της θεσμικής πορείας, της αποτελεσματικότητας και του αυστηρού ελέγχου. Αυτός ο συνδυασμός της Vita contemplativa και της vita activa, δηλαδή του στοχαστικού βίου και της ζωής που επιδιώκει πρακτικούς στόχους, συγκροτούσαν μια μοναδική προσωπικότητα. Αυτή ήταν η Μυρσίνη Ζορμπά που αποχαιρετούμε. Μας αφήνει πολλές υποθήκες, και θεωρώ ότι βρισκόμαστε μόνο στην αρχή του να καταλάβουμε τις προτάσεις της.
Με το θάνατό της, με τα τελευταία κείμενα της ως επεξεργασία του τί σημαίνει πεθαίνω, μας δείχνει τί σημαίνει ζω. Ο θάνατος ως μαθητεία, γίνεται πολύτιμα μαθήματα ζωής.
Antonis Liakos 