Οι θεσμοί που δημιουργήθηκαν στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα για να περιφρουρήσουν την υγεία του πληθυσμού ήταν ανταποκρίσεις σε άμεσους κινδύνους που προήλθαν από τους πολέμους και τα προσφυγικά κύματα, αλλά ενσάρκωναν επίσης οράματα και ουτοπίες για μια καλύτερη κοινωνία. To 1876, o Άγγλος γιατρός Benjamin Ward Richardson, δημοσίευσε στο Λονδίνο το βιβλίο Υγεία, μια υγιεινή πόλη (Ygeia, A city of Health), όπου περιέγραφε πώς θα έπρεπε να είναι οι πόλεις, προκειμένου να είναι υγιείς οι κάτοικοι τους. Ηταν ένα συνολικό σχέδιο πολεοδομικής αναμόρφωσης και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων.
Το 1905, ο Ολλανδός γιατρός Pieter Eijkman δημοσίευσε μια πρόταση για την Αθήνα του μέλλοντος. Θα ήταν μια παγκόσμια πρωτεύουσα των επιστημών και της κοινωνικής προόδου. Κέντρο της θα ήταν η παγκόσμια ακαδημία, ένα από τα τέσσερα ινστιτούτα της οποίας θα ήταν αφιερωμένο στην Υγιεινή. Τι θα περιλάμβανε; Ο εμπνευστής της ιδέας εξέφραζε γενικότερες τάσεις που είχαν διαμορφωθεί στις αρχές του 20ου αιώνα. Υποστήριζε ότι η δημόσια υγιεινή δεν ήταν κλάδος της Ιατρικής, αλλά το αντίθετο. Η ιατρική όφειλε να αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης επιστήμης που είχε ως αντικείμενο την υγιεινή διαβίωση του πληθυσμού.
Τα καθήκοντα της υγιεινής επιστήμης περιλάμβαναν μια ευρεία κλίμακα κοινωνικών μεταρρυθμίσεων για την επιστημονική οργάνωση της διαβίωσης. Περιλάμβανε την καταπολέμηση του αλκοολισμού (μάστιγα τότε, αντίστοιχη με το πρόβλημα των ναρκωτικών σήμερα), των ενδημικών και επιδημικών ασθενειών, της ελονοσίας και της φυματίωσης πρωτίστως, καθώς και των σεξουαλικώς μεταδιδομένων νοσημάτων. Πρόβλεψη για υγιεινές πόλεις, επομένως ενασχόληση με τα σχέδια υδροδότησης, αποχέτευσης, κοινωνικής κατοικίας, δημόσιων χώρων, μεταφορών και συγκοινωνιών. Περιλάμβανε επίσης τον έλεγχο της υγιεινής στο σπίτι, δυνατότητες υγιεινών θερινών διακοπών, διευκόλυνση των παιδιών να πηγαίνουν σε κατασκηνώσεις. Επίβλεψη της υγιεινής παραγωγής και διάθεσης των τροφίμων αλλά και συμβουλές για τις διαιτητικές συνήθειες. Περιλάμβανε ζητήματα όπως η οργάνωση της δουλειάς μέσα στο εργοστάσιο και η εργατική νομοθεσία, η σχολική υγιεινή αλλά και ευρύτερα ζητήματα που αφορούσαν την προσχολική εκπαίδευση. Περιλάμβανε δηλαδή όλα όσα αφορούσαν την πορεία των ανθρώπων από το λίκνο έως τον τάφο, όλων εκείνων που αργότερα θα ολοκληρώνονταν στο κράτος πρόνοιας. H υγιεινή συνεπαγόταν την ηθική διαβίωση, την αρμονική συνύπαρξη σώματος και ψυχής, ακόμη και την ευγονική, δηλαδή τον σχεδιασμό της αναπαραγωγής του ανθρώπινου γένους. Τα σχέδια αυτά πρότειναν ένα μοντέλο μεταρρυθμίσεων, που μετέφερε την ευθύνη από τους πολιτικούς στους ειδικούς: Σύγκλιση ειδικών, ορισμός του προβλήματος, έρευνα, προτάσεις, εφαρμογή. Δημιουργήθηκαν σιγά-σιγά δίκτυα ειδικών σε άξονα διεθνείς οργανισμούς, τα οποία δημιούργησαν τη δική τους δυναμική έκτοτε.
Αυτός είναι ο κύκλος των ιδεών, και τέτοιες ιδέες είχαν οι άνθρωποι που συγκρότησαν την Οργάνωση Υγείας της Κοινωνίας των Εθνών, αυτούς κάλεσε ο Βενιζέλος στα 1928-1931 να συγκροτήσουν ένα σύστημα υγείας στην Ελλάδα που θα μπορούσε να ανταποκριθεί στις κρίσιμες συνθήκες που περνούσε η χώρα, αλλά και στις ανάγκες μιας μαζικής κοινωνίας του 20ου αιώνα. Την εφαρμογή αυτών των ιδεών πρότειναν, και το ολοκληρωμένο σχέδιο μεταρρυθμίσεων (το οποίο αναπτύσσεται σε διπλανά κείμενα στον τόμο αυτό) αυτές τις ιδέες φιλοδοξούσε να υλοποιήσει. Μικρές και μεγάλες ουτοπίες έφτιαχναν τα πρότυπα της πολιτικής, και το παγκόσμιο συναντούσε το τοπικό. Η δημόσια υγιεινή υπήρξε ο κατ’εξοχήν τόπος αυτών των συναντήσεων. Γιατί η υγεία του πληθυσμού μοιάζει με έναν χάρτη, πάνω στον οποίο αποτυπώνεται το σύνολο των ανθρωπίνων σχέσεων. Δεν πρέπει να τα ξεχνούμε αυτά, όταν τιμούμε ένα θεσμό όπως το Υπουργείο Υγείας. Χρειάζεται συχνά να ανατρέχουμε στις ρίζες των πραγμάτων για να βρούμε το νόημά τους.
(Κείμενο στην επετειακή έκδοση για τα 100 χρόνια του Υπουργείου Υγείας (1917-2017)
Antonis Liakos 