Archive for March, 2021

March 28, 2021

«Avec la révolution grecque commence le siècle des nationalités en Europe»

Libération,  25 mars 2021

Entretien avec  Fabien Perrier   

https://www.liberation.fr/international/europe/avec-la-revolution-grecque-commence-le-siecle-des-nationalites-en-europe-20210325_75ZKQOT2IJDXTEHKJD3BDBO7CY/

Ce jeudi 25 mars, la Grèce fête le bicentenaire de sa révolution. En mars 1821 éclatent

dans le Péloponnèse des soulèvements : les insurgés veulent mettre fin à la domination de

l’Empire ottoman et revendiquent l’indépendance de la Grèce. Les combats qui s’ensuivent,

pendant dix ans, sont meurtriers. Un mouvement de soutien aux insurgés naît en Europe,

les Philhellènes. Parmi eux, les Romantiques Lord Byron, Eugène Delacroix, Victor Hugo…

En 1832, la Grèce devient indépendante, mais il faudra attendre 1946 pour que ses

frontières actuelles soient fixées. Reste que le premier Etat grec indépendant est proclamé.

Antonis Liakos, professeur émérite d’histoire à l’université d’Athènes, explique ce moment

fondateur dans l’histoire du pays mais aussi de l’Europe.

Que représente la fête nationale du 25 mars en Grèce ?

Cette date est choisie comme celle du début de la révolution grecque de 1821. Elle a,

certes, une coloration religieuse [le jour de l’Annonciation dans le calendrier orthodoxe,

ndlr]. D’autres dates auraient pu être retenues. Mais le fait est que la Grèce est un pays né

d’une révolution, et non d’une guerre ou d’un royaume. Cette révolution fonde une tradition

démocratique forte en Grèce.

Pourquoi la révolution commence-t-elle en 1821 dans le Péloponnèse ?

L’Empire ottoman vit une série de crises. Il est déstabilisé par les guerres napoléoniennes,

et notamment la campagne d’Egypte. En février, une première insurrection a lieu en

Valachie, à la frontière entre l’Empire ottoman et la Russie. Elle échoue. Mais, en mars

1821, des soulèvements ont lieu dans le Péloponnèse sur fond de crise économique dans

l’Empire ottoman. Cette région avait une place à part : elle était plus isolée du centre du

pouvoir et avait été alternativement sous domination ottomane et vénitienne. Ensuite, une

société secrète établie sur le modèle de la franc-maçonnerie, l’Hétairie (Filikí Etería), y était

bien implantée. Elle véhiculait des principes libéraux d’émancipation nationale. Le pouvoir

central n’a pas pu juguler la contestation. Ainsi, au bout d’un an de lutte, le souffle pour

établir un territoire libre a débouché sur la déclaration d’indépendance du Péloponnèse, le

15 janvier 1822.

Les Grecs ont cherché à se libérer de la domination ottomane…

C’est plus compliqué car la population grecque n’était pas un ensemble unique. D’ailleurs,

avant la révolution, le mot «grec» n’était pas utilisé. Cette population était appelée

orthodoxes ou roms. Elle était composée de différents groupes sociaux. Certains

participaient au régime ottoman, comme les dignitaires, les ambassadeurs, les gouverneurs

 de différentes régions. D’autres étaient des propriétaires terriens. D’autres, dans les

montagnes, vivaient du pâturage et de l’agriculture. Enfin, les gens des îles faisaient du

commerce ou étaient des pirates. Tous n’étaient pas réellement sous le joug des Ottomans.

Etait-ce, alors, une révolution ? Une guerre de libération ?

Ce n’était pas une révolution au sens marxiste, avec un basculement du rapport de force

entre classes sociales. D’ailleurs, après 1821 et pendant des années, les grands

propriétaires ont conservé leurs domaines. Ce fut pourtant une révolution sociale dans le

sens où un nouvel Etat a été créé, organisé comme la plupart des Etats européens, avec un

gouvernement, des citoyens, une assemblée… Un système éducatif, une armée nationale

ont été introduits. Incontestablement, ce fut le début de l’indépendance grecque. Des

institutions laïques ont été établies. Le citoyen a été créé… et le mot «grec» est utilisé

massivement.

Quel a été le rôle du mouvement philhellène ?

Il a aidé la révolution ! Les Philhellènes ont instruit les révolutionnaires et transmis l’idée de

«grécité», d’«hellénicité». A la création de l’Etat grec, la représentation qu’ils avaient de

cette «grécité» a joué un grand rôle. Ils admiraient les Grecs anciens. Ils ont politisé cette

«grécité» et l’ont liée à la création d’un nouvel Etat. Ils ont également joué un rôle en

Europe de l’Ouest où ils ont poussé leurs gouvernements à soutenir la cause de la

révolution grecque.

Le philhellénisme est-il le premier mouvement qui, en Europe, parvient à unir des

artistes, des intellectuels, des écrivains pour une même cause ?

Oui, même si le philhellénisme était constitué de plusieurs groupes. Qu’il s’agisse de la

Grande-Bretagne, de la France, de l’Italie, de l’Allemagne, il y avait des philhellènes

radicaux et d’autres plus conservateurs, proches des pouvoirs en place. Même en Russie, il

y avait Pouchkine mais aussi des aristocrates, très conservateurs, qui voyaient dans la

nouvelle Grèce une forme de forteresse orthodoxe en Méditerranée orientale ! Ce

mouvement était un mélange des Lumières et de romantisme.

L’Etat grec est créé en 1832, lors de la conférence de Londres où se réunissent la

France, le Royaume-Uni et la Russie. Othon de Bavière devient roi de Grèce. Cette

conférence marque-t-elle la fondation de l’idée d’Europe ?

Je ne dirais pas ça. En revanche, la création de la Grèce moderne a lancé le siècle des

nationalités. Après la révolution grecque, d’autres mouvements nationaux ont émergé : en

Bulgarie, dans les Balkans, en Italie… Le mouvement national grec était le premier à avoir

occupé l’histoire du XIXe siècle. L’Etat grec national était le premier état national en

Méditerranée orientale et en Europe du Sud.

March 28, 2021

«Από τον Κολοκοτρώνη στον Παστέρ»

Η μελωδία της ευτυχίας στα 200 χρόνια

Το ιδεολογικό στίγμα της επετείου των 200 χρόνων δεν το δίνει  το εθνοπατριωτικό φολκλόρ, αλλά δυο φράσεις του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, στο Βήμα 21 Μαρτίου 2021.

«Αν όμως κάνουμε τον απολογισμό, θα δούμε ότι ξεκινήσαμε ως περιφέρεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και φτάσαμε 200 χρόνια μετά, να είμαστε η ισχυρότερη και πλουσιότερη χώρα στη στενή γειτονιά μας, αλλά και από τις δυναμικότερες της ευρύτερης περιοχής.»

«Ποιο άραγε είναι το διακύβευμα για τα επόμενα 100 χρόνια; Όταν λοιπόν ρώτησα τον Στάθη Καλύβα μου απάντησε «Η ευτυχία». Συμφωνώ. Είναι η ευτυχία ως έννοια που συνδέεται με τον τρόπο που εργαζόμαστε και με τον οποίο ζούμε την καθημερινότητά μας (…) Και η Ελλάδα μπορεί να διεκδικήσει την «ευτυχία» του μέλλοντος».

 Η πρώτη θέση είχε διατυπωθεί επί εποχής εκσυγχρονισμού.  Αποσύρθηκε στην κρίση, τότε που η Ελλάδα θεωρήθηκε ως  μια   χώρα μειονεκτικού μοντερνισμού και οι Έλληνες «τα κακά παιδιά της Ιστορίας», και επανήλθε όταν η Ελλάδα βγήκε από την επιτήρηση και με την επιστροφή της ΝΔ στην εξουσία, συνοδευόμενη από την απορία ότι είναι «παραδόξως μοντέρνα» .

Έχει ιστορική βάση η θέση αυτή; Μπορεί γεωγραφικά η Ελλάδα του 1830 να ήταν περιφέρεια της οθωμανικής αυτοκρατορίας, αλλά οι Έλληνες δεν ήταν  κaθόλου περιφερειακή δύναμη. Χωρίς να έχουν συγκροτηθεί ακόμη σε πολιτικό έθνος   έπαιρναν μέρος στη διοίκηση της αυτοκρατορίας,  είχαν στα χέρια τους την εκκλησιαστική οργάνωση των Ορθοδόξων όλης της αυτοκρατορίας, διέθεταν ένα εμπορικό και ναυτικό δίκτυο με ισχυρή θέση σε τρεις επικράτειες, την Οθωμανική και   Ρωσική αυτοκρατορία  και την Βενετική επικράτεια, υπολόγιζαν σε ενεργές οικονομικά και πολιτισμικά κοινότητες της δυτικής Ευρώπης, και τέλος διέθεταν  ένα μεγάλο πολιτισμικό κεφάλαιο: την αναβίωση της αρχαίας Ελλάδας στη νεώτερη Ευρώπη. Η συρρίκνωση της Ελλάδας σε «οθωμανική περιφέρεια» είναι  μεγάλο λάθος.    Δεν το πίστευαν ούτε οι ίδιοι οι Έλληνες, οι οποίοι  ως το 1922, θεωρούσαν  το εαυτό τους μια δύναμη που θα οργανώσει την αυτοκρατορία στην Ανατολή, ισοδύναμη των δυτικών μητροπολιτικών εθνών. Αυτή την «Μεγάλη Ιδέα» είχαν   για τον εαυτό τους.

Η δεύτερη θέση, ότι δηλαδή  η πρώτη εκατονταετία  ήταν αφιερωμένη στους πολέμους εθνικής αποκατάστασης, και η δεύτερη στην οικονομική ανάπτυξη, προέρχεται από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, με το κερασάκι του Καλύβα ότι η τρίτη εκατονταετία  θα είναι της «ευτυχίας» (sic!) .  Ας δούμε λοιπόν τι έλεγε ο Βενιζέλος σε δύο λόγους που εκφώνησε την ίδια μέρα στην Τρίπολη, στην ανακομιδή των λειψάνων του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη.  Θυμίζω ότι η επέτειος είχε αναβληθεί λόγω μικρασιατικής εκστρατείας το 1921, και εορτάστηκε  το 1930.

«Mάθημα υγιούς αισιοδοξίας»

Ο Βενιζέλος χαρακτήριζε τον  πρώτο αιώνα της ελληνικής ανεξαρτησίας   ως «μάθημα υγιούς αισιοδοξίας»,  τονίζοντας ότι η χώρα από το 1830 είχε τριπλασιάσει την έκτασή της, είχε ενδεκαπλασιάσει τον πληθυσμό της και είχε πεντηκονταπλασιάσει τον πλούτον της.    Τώρα, έλεγε, η  Ελλάδα ετερμάτησε τους αγώνες της με τη συμπλήρωση της «εθνικής αποκαταστάσεως». Στον δεύτερον αιώνα της ανεξαρτησίας προσέβλεπε  εις  «στάδιον ειρηνικής προόδου με βήματα μεγάλα και σταθερά», και συμπλήρωνε:  «να καταλάβουμε θέσιν εις την οικογένειαν των πεπολιτισμένων εθνών, θέσιν ανάλογον του μεγάλου παρελθόντος μας». Το επανέλαβε αυτό το σχήμα λέγοντας ότι ο πρώτος αιώνας ήταν ο αιών των πολέμων, ο δε δεύτερος ο αιών της ειρήνης. Ορόσημο ανάμεσα στους δυο,   η  συμφωνία της Λωζάννης του 1923 και η αποκατάσταση  των προσφύγων. Την ιδέα αυτή τη διατύπωσε και ως σύνθημα εθνικής πορείας: «από τον Κολοκοτρώνη στον Παστέρ». (Πηγή: Νεολόγος Πατρών, 13.10.1930).

Δεν μπορούσε βέβαια να γνωρίζει τότε ο Βενιζέλος ότι  ο κυκλώνας του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου θα άρπαζε βίαια τη χώρα  και θα βύθιζε την ελληνική κοινωνία σε μια δεκαετία πολέμων, και σε ό,τι συνεπαγόταν αυτό σε αίμα, καταστροφές και πολιτικά τραύματα.  Ούτε βέβαια  μπορούσε να γνωρίζει πώς θα διαμορφωνόταν ο παγκόσμιος χάρτης του ψυχρού πολέμου, ούτε την πορεία προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση, και τον   επταπλασιασμό του ΑΕΠ της χώρας στα χρόνια της μεταπολεμικής οικονομικής  ανόδου. Τότε υπογράμμιζε το κλείσιμο του πολεμικού αιώνα και της Μεγάλης Ιδέας γιατί εργαζόταν για την ελληνοτουρκική προσέγγιση που την θεωρούσε, ευρύτερα, ως ένα άξονα συνεργασίας των δύο χωρών στην Ν.Α. Ευρώπη.   Ούτε μπορούσε να φανταστεί τότε  ότι ναι μεν είχαν οριστικοποιηθεί τα χερσαία σύνορα, αλλά θα άνοιγε μια νέα περίοδος αντιπαραθέσεων και έντασης  για τα  θαλάσσια και υποθαλάσσια σύνορα.    Δεν μπορούσε να τα γνωρίζει αυτά, όπως δεν μπορούμε να γνωρίζουμε σήμερα το μέλλον που μας επιφυλάσσεται και τα ιστορικά ενδεχόμενα. Μεγίστη αφέλεια λοιπόν η «ευτυχία» ως η νέα μεγάλη ιδέα» του τρίτου αιώνα της ελληνικής ανεξαρτησίας, μέσα μάλιστα   από τις διαδοχικές και αλληλεπικαλυπτόμενες κρίσεις από το 2010 και έπειτα.  

Κριτική του success story

Ωστόσο μήπως  η παραδοχή του απρόβλεπτου,   που στα χρόνια της πανδημίας αφορά και το άμεσο μέλλον,   σημαίνει   υιοθέτηση παθητικής και μοιρολατρικής στάσης;  Το ελάχιστο που ιστορική εμπειρία μας κάνει να σκεφτούμε είναι, πρώτο,  ότι η εξέλιξη της Ελλάδας εξαρτάται από την εξέλιξη του κόσμου. Από την πρώτη στιγμή δημιουργίας της,  η χώρα, βρέθηκε στις διασταυρούμενες τροχιές   διεθνών   αναταράξεων.    Δεύτερο,   πως η θελημένη ή αθέλητη συμμετοχή της Ελλάδας στις  διεθνείς αναστατώσεις, όπως συνέβη στους δυο παγκοσμίους πολέμους του 20ου αιώνα, προκαλεί εσωτερικούς διχασμούς και εμφυλίους. 

Η θέση πως η χώρα επιλέγει στις παγκόσμιες αναστατώσεις την «σωστή» ιστορική πλευρά είναι προβληματική γιατί προϋποθέτει μια τελεολογία της ιστορίας, την  υποστασιοποιεί   ως μια πορεία του κόσμου στην οποία άλλοι συμμετέχουν με τη ‘σωστή’ πλευρά που προώρισται να νικήσει και άλλοι με την ‘λάθος’ που προώρισται να χάσει. Δημιουργεί μια αντίληψη ιστορικού πεπρωμένου. Βλέπει την ιστορική εξέλιξη μέσα από τα γυαλιά της επιτυχίας και της αποτυχίας. Ως μια μονογραμμική πορεία, ως βήματα μπρος – πίσω. Πάνω σ’ αυτήν βασίζεται και το success story της Ελλάδας.

Ωστόσο  είναι θεμιτό  να αντιλαμβανόμαστε την ιστορία μέσα από τη διάκριση επιτυχίας-αποτυχίας;  Με τον τρόπο αυτό αντιλαμβανόταν την ιστορία ο κοινωνικός δαρβινισμός, κατά τον οποίο, οι αποτυχημένες φυλές υποτάσσονταν και οι επιτυχημένες κυριαρχούσαν. Μπορούμε να θεωρούμε τα έθνη ως προσωπικότητες που είναι αποκλειστικά υπεύθυνες της μοίρας τους; Πώς λ.χ. θα χαρακτηρίζαμε την Γερμανία επί Χίτλερ, όταν ανέκαμψε από την κρίση μετά το 1933; Πετυχημένη ή αποτυχημένη; Και πώς θα χαρακτηρίζαμε τις ΗΠΑ της εποχής του Τραμπ, ή την Βρετανία του Brexit; Πετυχημένες ή αποτυχημένες χώρες; Αν   για τους ανθρώπους που έχουν βιολογικό τέλος  ισχύει το «μηδένα προ  του τέλους μακάριζε» του Σόλωνα, το ίδιο ισχύει, κατά μείζονα λόγω,  και για τα έθνη που δεν έχουν ορατό τέλος ύπαρξης . Η ιστορία χωρίς ενδεχομενικότητα  υπάρχει μόνο στη θεολογική σκέψη.  Και βέβαια το επιχείρημα είναι αποκλειστικά εσωτερικής κατανάλωσης. Πώς θα βγει κανείς στον κόσμο να διακηρύξει την Ελλάδα ως success story;  Με εξαιρέσεις χωρών που έχουν διαλυθεί από πολέμους και βρίσκονται σε εμφύλιο, όλες οι χώρες του πλανήτη  πολλαπλασίασαν τον πληθυσμό τους και τον πλούτο τους.

Πού βρίσκεται τώρα η Ελλάδα;

 Ας δούμε όμως πού βρίσκεται συγκριτικά η Ελλάδα.  Στο τέλος της περιόδου έντονης ανάπτυξης, δηλαδή στα 1970, βρίσκεται στο όριο ανάμεσα στην πρώτη ζώνη των πιο ανεπτυγμένων χωρών, η οποίας   περιλάμβανε  τη βόρεια Αμερική,   τη   δυτική  Ευρώπη,  και την  Ιαπωνία και   Αυστραλία, και στη δεύτερη ζώνη των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών, που περιλαμβάνει ενδεικτικά   Ισπανία,   Πορτογαλία,   Ισραήλ κ.ά. Τα επόμενα τριάντα χρόνια σταθεροποιείται σε αυτή τη δεύτερη ζώνη. Προς το τέλος   της δεκαετίας του 2000 και πριν από την κρίση, η Ελλάδα περνά στο όριο ανάμεσα στη δεύτερη ζώνη και στην τρίτη ζώνη ανάπτυξης, η οποία περιλαμβάνει χώρες όπως οι πρώην σοσιαλιστικές χώρες της κεντρικής ανατολικής Ευρώπης και   Τουρκία,   Μεξικό και   Αργεντινή. Κατά τη διάρκεια της κρίσης σταθεροποιείται σε αυτή την τρίτη ζώνη. Και οι τρεις ζώνες παρουσιάζουν μακροχρονίως ανοδική πορεία, αλλά οι ανακατατάξεις ανάμεσά τους δείχνουν τη συγκριτική πορεία της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας. Οι τελευταίες στατιστικές αποτιμήσεις σε μια σειρά από δείκτες φέρνουν την Ελλάδα ξανά πίσω στη γειτονιά της, μαζί με τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, στις 4-5 τελευταίες θέσεις της Ευρώπης. Δεν θα πρέπει να υποτιμήσουμε επίσης ότι ο   πληθυσμός της χώρας μειώνεται σταθερά  από το 2010.[1]

Δεν υπάρχει επομένως μια ευθύγραμμη πορεία ανάπτυξης. Και το ζήτημα δεν είναι να κυριαρχήσουμε αυξάνοντας την απόσταση από τους γείτονές μας.  Σήμερα η ευρωπαϊκή ενοποίηση μια πραγματικότητα, επομένως ζητούμενο είναι η ισόρροπη συνολική ανάπτυξη  και η ευρωπαϊκή  ολοκλήρωση.

 Τι να κάνουμε;

Απέναντι στην ιστορική ενδεχομενικότητα και την αβεβαιότητα του μέλλοντος υπάρχουν κάποιες σταθερές;  Θα τις συνοψίσω σε τρεις.

Α. Παιδεία, όχι η χρησιμοθηρική αλλά η μακροπρόθεσμα και βαθειά ανθρωπιστική. Εκείνη που δημιουργεί προσωπικότητες με ολοκληρωμένη αντίληψη, λογικά συγκροτημένες,  κριτικές, δημιουργικές,  δημοκρατικούς πολίτες με αξίες και σεβασμό των δικαιωμάτων.  Αντί λ.χ. να αποκλείουμε από τη  τριτοβάθμια εκπαίδευση  25000 παιδιά επειδή βρίσκονται κάτω από τη βάση, να εξετάσουμε πώς θα τα συμπεριλάβουμε για να  γεφυρώσουμε το χάσμα για τη συνολική βελτίωση και την ριζική μεταρρύθμιση της μάθησης.  Η παιδεία θα δημιουργήσει ανθεκτικούς πολίτες σε όλες τις αναπάντεχες αναποδιές. 

Β. Περιβάλλον. Πέραν από το γεγονός ότι η περιβαλλοντική κρίση είναι η κοινή μοίρα και της Ελλάδας και του πλανήτη,  η χώρα  αυτή υπέστη απίστευτες περιβαλλοντικές καταστροφές στην πορεία της ανάπτυξης, οι οποίες συνεχίζονται τώρα ακόμη και στο όνομα της πράσινης ανάπτυξης.   «Το περιβάλλον και τα μάτια μας» είναι όρος της μελλοντικής αναπνοής μας, αλλά και ο χώρος ως στοιχείο  της εθνικής ταυτότητας.   

Γ. Ανισότητες.     Η Ελλάδα είναι πρωταθλήτρια στις ανισότητες. Ανήκει στις 5 χώρες που το 40% του πληθυσμού έχει το μικρότερο εισόδημα και   το 10% του πληθυσμού έχει το υψηλότερο εισόδημα. Και στα δυο αποκλίνει από τον ευρωπαϊκό μέσον όρο. Έχει μαζί με Βουλγαρία και Ρουμανία   τον υψηλότερο πληθυσμό σε κίνδυνο φτώχειας  (32,8%), τη μεγαλύτερη ανεργία μεταξύ των νέων, είναι πρώτη σε αμυντικές δαπάνες στην Ευρώπη,  από τις πρώτες στον κόσμο, και τρίτη  από το τέλος στην ελευθερία του τύπου.    Πώς μπορεί να πορευτεί στο μέλλον, πώς μπορεί να είναι ανθεκτική ως χώρα και να μην τυλιχτεί σε νέους διχασμούς σε αναπάντεχες κρίσεις, πώς μπορεί να αποφύγει τους κινδύνους για τη δημοκρατία αν δεν φροντίσει για την κοινωνική συνοχή, για τη μείωση των ανισοτήτων;  

 Αντί του ψεύτικου success story λοιπόν,  ιστορική περίσκεψη για το πώς θα πορευτεί η Ελλάδα στην αχαρτογράφητη  τρίτη εκατονταετία της.

Εφημερίδα των Συντακτών 27.3.2021


[1] Αλέξης Φραγκιάδης ,    (https://www.academia.edu/40647962/The_Greek_crisis_and_the_need_to_incorporate_geographical_historical_social_and_political_factors_in_economic_models ).