Antonis Liakos

(Δημοσιεύτηκε στο Βήμα 22.1.2012 με τίτλο «Πώς θα ξηλωθεί το υφάδι της κρίσης»

Η κρίση αυτή  θα κάψει πολλές κυβερνήσεις διαδοχικά. Ακόμη κι αν κληθεί η Αριστερά να κυβερνήσει, θα πρέπει να αποφύγει να γίνει εφεδρεία στα καύσιμα. Δεν όρισε η ίδια το πρόβλημα, κατά συνέπεια θα αποτύχει αν δοκιμάσει να το λύσει, και θα κάψει τις όποιες δυνατότητες έχει να επηρεάσει το μέλλον. Η Αριστερά  δεν πρέπει να αναλάβει την παραμικρή ευθύνη για την κρίση. Η ευθύνη της είναι απέναντι σ’ αυτούς που υποφέρουν από την κρίση και απέναντι στο μέλλον.  Πρέπει να υπερασπίσει την κοινωνία, να υπερασπίσει τη δημοκρατία, να υπερασπίσει το ευρωπαϊκό κοινωνικό μοντέλο και τις θετικές αξίες της Μεταπολίτευσης, όλα αυτά δηλαδή που κινδυνεύουν σήμερα, τόσο από τις έκτακτες συνθήκες που επιβάλλει η κρίση, όσο και από την πολιτική μετατόπιση των ελίτ προς πολύ πιο συντηρητικές θέσεις από εκείνες που είχαν υιοθετήσει στα προηγούμενα χρόνια.  

Εκείνο που χρειάζεται είναι η αποδόμηση του αφηγήματος της κρίσης που έχει επιβληθεί, ότι δηλαδή η κρίση είναι καρπός της ελληνικής κακοδαιμονίας. Φυσικά και η κρίση βγάζει άλυτα προβλήματα στην επιφάνεια και απελευθερώνει την κριτική, και αυτό είναι θετικό και  σημαντικό, αλλά πραγματοποιείται σε ένα πλαίσιο που δεν ορίζεται μόνο από το εθνικό, και χρησιμοποιείται προσχηματικά. Ακούγαμε έως τώρα ότι δεν είχαμε καλή παιδεία, ικανή να στηρίξει την οικονομία. Βλέπουμε σήμερα ότι οι μορφωμένοι νέοι μεταναστεύουν γιατί ακριβώς δεν μπορεί να τους απορροφήσει η οικονομία. Ακούγαμε έως τώρα για τα προνόμια των συνδικαλιστών, αλλά κατεδαφίστηκε ο ελάχιστος μισθός και κάθε έννοια εργασιακής νομοθεσίας.   Η συσσώρευση των χρεών, η αδυναμία της φορολόγησης, ο ακριβός δανεισμός και η κερδοσκοπία σε βάρος της χώρας εν ώρα κρίσης, είναι πλευρές μιας μεταβολής στην διαχείριση των δημόσιων οικονομικών, μιας αντίληψης του κράτους και των σχέσεών του με την κοινωνία. Ανήκουν σε μια φιλοσοφία που προηγήθηκε της κρίσης. Γύρω από αυτή την μεγάλη  μεταβολή που άλλοι την ονόμασαν νεοφιλελευθερισμό, άλλοι μεταδημοκρατία, άλλοι της έδωσαν επί μέρους ονόματα όπως νεοκλασική θεωρία, new public management ή new   governance,  πλέχτηκε ένας   λόγος, λογοθετικές πρακτικές, που παρήγαγαν κριτική, εγκλίσεις των ατόμων, κυβερνονοοτροπίες και κυβερνολογικές,   Αυτή η μεταβολή, η οποία είναι μεταβολή στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, στους θεσμούς και στο λόγο, αλλαγή της αίσθησης του εαυτού, ορίζει τις προκείμενες του προβλήματος. Τον ορίζει μάλιστα τόσο ασφυκτικά, ώστε παρά τις διαφορές από χώρα σε χώρα, το φάρμακο είναι το ίδιο: Λιτότητα και απελευθέρωση της αγοράς,  δηλαδή μεγαλύτερη συμμόρφωση σε εκείνες τις μεταβολές που προκάλεσαν την κρίση. Αυτό το υφάδι η αριστερά πρέπει να το ξηλώσει. Κι εδώ είναι η ευθύνη των διανοουμένων της. Όχι αγνοώντας, ούτε παρακάμπτοντας τις τοπικές δυσκαμψίες, τα προνόμια, τη διαφθορά και όλα όσα σωστά  καταγγέλλονται, αλλά αρνούμενη να τα κάνει προσχήματα, σαν κι αυτά που χρησιμοποιούσε το λιοντάρι για να φάει τον αμαρτωλό γάιδαρο στο μύθο του Αισώπου.

Η προσχηματική επίκληση της ελληνικής κακοδαιμονίας κρύβει το βασικό πρόβλημα της ελληνικής κοινωνίας που είναι τι μπορεί να παράγει μέσα σε συνθήκες οι οποίες πιέζουν   αφόρητα προς τα κάτω το εργατικό κόστος και το επίπεδο ζωής. Θα πρέπει να σκεφτούμε τι και πώς  μπορεί να παράγει η χώρα όταν αντιμετωπίζει τον ανταγωνισμό της Γερμανίας, μέσα στην Ευρώπη,  και  των αναδυομένων αγορών,  στο ευρύ πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Η κατεδάφιση των εργασιακών θεσμών και του κοινωνικού κράτους δείχνει ότι η Δύση είναι υποχρεωμένη να κατεβάσει σημαντικά το επίπεδό της. Έχει πάτο το βαρέλι, και τι μπορεί να κάνει η Αριστερά;  Δύσκολα ερωτήματα χωρίς άμεση απάντηση. Η Αριστερά χρειάζεται το Κεφάλαιο του Μαρξ, αλλά δεν πρέπει να μείνει εγκλωβισμένη εκεί. Η κρίση αυτή δεν είναι απλώς μια μεγάλη κρίση του καπιταλισμού. Είναι μια κρίση μετάβασης σε μια κοινωνία που δεν θα μοιάζει με το φιλελεύθερο καπιταλισμό που ξέραμε,  είναι μια κρίση μετάβασης σε μια άλλη διάταξη των παγκόσμιων δυνάμεων και σχέσεων.  Ούτε μπορεί να σκεφτεί κανείς μια επανάληψη της πορείας εκβιομηχάνισης της Ευρώπης που έφερε ευημερία και δημοκρατία, σε όλο τον κόσμο. Γιατί ένα μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού ήδη ζει σε βάρος των δυνατοτήτων του πλανήτη. Η επέκταση της ευημερίας και η οικονομική ανάκαμψη  θα σκοντάψουν στα όρια του πλανήτη, τόσο ως προς την εξάντληση των ενεργειακών πόρων –οι οποίες γίνονται όλο και ακριβότερες και με διαδοχικές κρίσεις επιδεινώνουν την διεθνή οικονομική κρίση- όσο και ως προς τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, με αποτέλεσμα την επέκταση του  φαινόμενου του θερμοκηπίου και της ερήμωσης μεγάλων περιοχών με πυκνό πληθυσμό.

Έχει ιδέες η Αριστερά, και όχι μόνο η ελληνική, για τα προβλήματα αυτά; Εκεί είναι που θα κριθεί ως ιστορικό ρεύμα κριτικής σκέψης και κοινωνικής κινητοποίησης. Δεν κρίνεται η Αριστερά στα διάφορα φόρουμ όπου μετανοημένοι αριστεροί ολοφύρονται για τις αμαρτίες τους προσκυνώντας όσα απέρριπταν, ούτε βέβαια στην επιδίωξη να συμμετάσχουν σε κυβερνητικά σχήματα που θα διαχειριστεί την κρίση. Πολλοί βέβαια θα μιλήσουν για έλλειψη αισθήματος ευθύνης.  Είναι σαν, ο πρόεδρος του χωριού που πουλάει το νερό στη διπλανή βιομηχανία, να κατηγορεί τους χωριανούς για ανευθυνότητα επειδή ποτίζουν τον κήπο τους. Κριτική ή υποκρισία;   Η Αριστερά θα πρέπει να προετοιμαστεί για μια νέα μακρά πορεία στην οποία δεν θα στοχαστεί μόνο πως θα αλλάξει τον κόσμο, αλλά επίσης και πως θα επανα-επινοήσει τον εαυτό της.

http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=437816

Ο φόβος είναι συναίσθηµα πολύ ισχυρότερο της ελπίδας. Οχι µόνο σήµερα. Η νευροϊστορία, που εξερευνά τη δηµιουργία του ανθρώπινου είδους σε µεγάλο βάθος χρόνου, ισχυρίζεται πως ο φόβος έχει εγγραφεί στους νευρώνες µέσα από διαδοχικά, απρόβλεπτα και ανεξήγητα σοκ τρόµου. Από το κυρίαρχο αρσενικό ανθρωποειδές που τροµοκρατούσε περιοδικά την οµάδα για να εδραιώσει την κυριαρχία του ως τους µεσαιωνικούς ιππότες που έσπερναν τον τρόµο στους αγρότες αρπάζοντας, σκοτώνοντας, βιάζοντας και καίγοντας τα χωριά τους. Από τους εξαναγκασµούς σε θάνατο του πληθυσµού από λιµό ως τις οικονοµικές κρίσεις που απαιτούν αίµα και θυσίες, πάνω στον φόβο βασίστηκε η δηµιουργία των κοινωνικών ιεραρχιών, συµπυκνώθηκαν εξουσίες, δηµιουργήθηκαν κράτη. Σοκ και δέος ονοµάστηκε ο πόλεµος στο Ιράκ. Ο φόβος είναι συστατικό στοιχείο της εξέλιξης των ανθρώπινων κοινωνιών, κυκλοφορεί µέσα στις φλέβες της Ιστορίας. Και το υπερθετικό του είναι η απελπισία. Η παντελής έλλειψη κάθε ελπίδας. Η συστροφή της οδύνης στον εαυτό της.

Η µόνη χαραµάδα εξόδου προς την ελπίδα είναι πόνος και βάσανα να αποκτήσουν νόηµα. Γιατί αβάσταχτη είναι η οδύνη εκείνη που δεν καταλαβαίνουµε. Εκείνη που δεν έχει νόηµα. Το µαρτύριο του Σίσυφου ήταν χειρότερο από εκείνο του Προµηθέα. Γιατί του Προµηθέα το µαρτύριο είχε νόηµα: έδωσε τη φωτιά στους ανθρώπους, δηλαδή τη δυνατότητα δηµιουργίας. Για να υπάρξει νόηµα λοιπόν πρέπει να υπάρξει διανοητικό πλαίσιο. Τοπλαίσιο αυτό, έχοντας ως κεντρικό του σηµείο τη Λύτρωση, ήταν αυτό που πρόσφερε ο Χριστιανισµός. Η συνάντηση µε το κακό, η νίκη του κακού δεν µπορούσε να είναι οριστική. Τα βάσανα των ανθρώπων, τα τωρινά και τα µελλούµενα, είναι το αντίτιµο της σωτηρίας τους. Η χριστιανική διδασκαλία προσέφερε το ισχυρότερο αντίδοτο στον φόβο: το νόηµα. ∆ηλαδή τη νοητική και ψυχική επεξεργασία η οποία τον ακύ ρωνε. ∆εν ακύρωνε τον πόνο, του έδινε νόηµα, και έτσι δηµιουργούσε αντίδοτο στον φόβο. Ο φόβος παρέµενε ισχυρός για όσους ήταν εκτός πλαισίου. Για όσους δεν είχαν «φόβο Κυρίου».

Ο ∆ιαφωτισµός ήταν µια γιγάντια επιχείρηση αποτίναξης του φόβου από τις ευρωπαϊκές κοινωνίες, την ίδια εποχή βέβαια που οι λευκοί κυρίαρχοι έσπερναν τρόµο στις άλλες ηπείρους του πλανήτη. Η πρόοδος ήταν µια καινούργια έννοια σταδιακής βελτίωσης. Τα πράγµατα πάνε από το καλό στο καλύτερο, ένα αόρατο χέρι τα οδηγεί, και αν φαίνονται αντιφατικά πολλές φορές, τελικά το καλό πάντα νικάει το κακό. Πολλές δεκαετίες πορεύτηκαν µε την αισιοδοξία αυτή οι ευρωπαϊκές κοινωνίες, έως ότου συνειδητοποίησαν, και συνειδητοποιούν σιγά-σιγά, ότι ο φόβος πια δεν έδρευε έξω, µακριά από την ελπίδα, αλλά µερικές φορές ήταν συνυφασµένος µαζί της. Αυτή η τροµερή συνειδητοποίηση ότι πηγή του φόβου είναι η ίδια η νεωτερικότητα, δηµιούργησε µια τεράστια αµφιθυµία. Ελπίζουµε εκείνο που φοβόµαστε, ή φοβόµαστε εκείνο που ελπίζουµε.

Ας δούµε µερικά παραδείγµατα:

Η διατήρηση της υγείας και η επιµήκυνση της ζωής είναι από τις πιο παλιές, µύχιες και ισχυρές προσδοκίες, ατοµικές και συλλογικές. Η επέµβαση στο ανθρώπινο γονιδίωµα, η δηµιουργία κλώνων για µεταµοσχεύσεις, η σε προοπτική «βελτίωση» του ανθρώπινου είδους απελευθερωµένου από τον πόνο, η χειραφέτηση από τους περιορισµούς της βιολογίας, αποτελούν ταυτόχρονα και πηγή ελπίδας, και πηγή φόβου. Κι αν καταλήξει σε πολλά είδη ανθρώπων και υπερανθρώπων; Το όνειρο γίνεται εφιάλτης ενός µελλοντικού ανθρώπινου Jurassic Park. Αλλά δεν είναι κάτι µελλοντικό, ούτε κάτι που δεν µας ακουµπάει, καθώς εισερχόµαστε στην ιατρική τεχνοεπιστήµη σε κάποια φάση της ζωής µας, και χάνουµε το νήµα στους λαβυρίνθους µιας απίστευτης περιπέτειας, όπου κάθε ελπίδα µας βυθίζει πιο βαθιά στο υποφέρειν. ∆εύτερο παράδειγµα: Αν όλοι οι άνθρωποι που κατοικούν στον πλανήτη συµµεριστούν έστω και στο ελάχιστο τον τρόπο ζωής όχι των πλουσίων, αλλά των µικροµεσαίων κατοίκων των δυτικών χωρών, ο πλανήτης θα πεθάνει, παρασύροντας µαζί του το ανθρώπινο είδος. Γιατί η ανθρωπότητα δεν «φιλοξενείται» πλέον πάνω στον πλανήτη, αλλά από τον καιρό που η µηχανή της προόδου µπήκε σε κίνηση µετατράπηκε σε µια γεωλογική δύναµη που συνδιαµορφώνει το βιοκλιµατικό µέλλον της Γης. Τρίτο παράδειγµα, η σύγχρονη οικονοµική κρίση: Αν αγνοήσουµε τη γνωστή στερεοτυπική σκέψη, θα αντιληφθούµε πως είµαστε παγιδευµένοι σε ένα σύστηµα του οποίου η µεγέθυνση οδηγεί στη συρρίκνωση. Θα αντιληφθούµε πώς µια κοινωνία που ευαγγελιζόταν την ανάπτυξη, την αφθονία και την ευηµερία δεν µπορεί να διατηρήσει ένα στοιχειώδες κράτος προνοίας. Θα καταλάβουµε πως η προσφερόµενη θεραπεία έχει τίµηµα τη διεύρυνση των ανισοτήτων, που προκαλούν µε τη σειρά τους νέες κρίσεις και νέες ανισότητες.

∆εν υπάρχει λοιπόν ελπίδα; Αν το αντίδοτο του φόβου είναι το νόηµα, τότε εκεί που βρίσκεται η ελπίδα είναι στην αναζήτηση του νοήµατος.

∆ηλαδή σε µια µεγάλη διανοητική κινητοποίηση για να καταλάβουµε τι µας συµβαίνει. Αυτό είναι ιδιαίτερα σηµαντικό για την Ελλάδα. Το global υπάρχει στο local και η ιδιαιτερότητα αντικατοπτρίζει τον τρόπο που παγκόσµιες τάσεις αποκρυσταλλώνονται σε συγκεκριµένες συνθήκες. Βρισκόµαστε σε ένα καταπληκτικό παρατηρητήριο της µεγάλης κρίσης της νεωτερικότητας, όσο και αν βιώνεται οδυνηρά. Η µεγάλη ελπίδα είναι να µετατρέψουµε την κρίση σε κριτική. Σε διανοητική και έµπρακτη κριτική. Η ελπίδα βρίσκεται στο να µετατρέψουµε τη διαµαρτυρία σε δηµιουργικότητα, σε µια δηµιουργικότητα που θα κυκλοφορεί στο αίµα αυτής της κοινωνίας, αντίδοτο στις ενέσεις φόβου που τις προκαλούν κρίσεις πανικού κάθε λίγο και λιγάκι.