Η αποτίμηση της τριακονταετίας Πασόκ σήμερα, στη σκιά μιας καταστροφικής κρίσης, μοιάζει με το εγχείρημα της δίκης των έξι στη σκιά της Μικρασιατικής Καταστροφής. Κι όμως, εκείνο που οφείλει η ιστορική ματιά να αποφύγει, είναι η αναδρομική τελεολογία. Βλέποντας όλες τις χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας στον θάλαμο εντατικής του ΔΝΤ, και την υπόλοιπη Ευρώπη κλινήρη, σκέπτεται κανείς αν η Ελλάδα θα απέφευγε την κρίση, ακόμη και χωρίς τη μοιραία 18 Οκτωβρίου 1981; Η κρίση βέβαια έχει διαβαθμίσεις, και ως τη σημερινή καταστροφή η πορεία δεν ήταν ευθύγραμμη ή αναπότρεπτη, όπως δείχνει τεκμηριωμένα το βιβλίο του Ν.Χριστοδουλάκη, Σώζεται ο Τιτανικός; (Πόλις. 2011).
Η μετάβαση στη δημοκρατία στην Ελλάδα συνέβη σε δύσκολη οικονομικά εποχή. Η πρώτη πετρελαϊκή κρίση σήμανε την αρχή του τέλους της μεταπολεμικής ευημερίας, της πολιτικής πλήρους απασχόλησης που βασιζόταν στην ενεργοβόρα βιομηχανία. Ήταν η εξάντληση της δεύτερης βιομηχανικής επανάστασης. Ένα υπόδειγμα οικονομικής διαχείρισης και πολιτικής έδυε μέσα από διαδοχικές κρίσεις ανόδου των τιμών της ενέργειας, κυμάτων αποβιομηχάνισης και αποδέσμευσης από τους μεταπολεμικούς νομισματικούς κανόνες σταθερότητας. Η νέα κατάσταση κρίσης ονομάστηκε στασιμοπληθωρισμός, γιατί συνδύαζε πληθωρισμό και ανεργία, στοιχεία αλληλοαναιρούμενα στην προηγούμενη περίοδο. Επομένως οι συσσωρευμένες κοινωνικές προσδοκίες που πυροδότησε η απόψυξη των κοινωνιών του ευρωπαϊκού νότου από τις δικτατορίες, συνδυάστηκαν με μια εποχή μηδενικής ή και αρνητικής ανάπτυξης. Οι λαϊκές προσδοκίες δεν ήταν παράλογες, αλλά ετεροχρονισμένες. Στην ΒΔ Ευρώπη το κράτος πρόνοιας δημιουργήθηκε στα χρόνια οικονομικής ανόδου. Εδώ, η απόσταση ανάμεσα στις προσδοκίες και στην εκπλήρωσή τους γεφυρώθηκε με την επέκταση του κρατισμού και με δανεικά. Έγινε διαχειρίσιμη με την αμφισημία, τη διγλωσσία και προπαντός με τη δημιουργία υποκατάστατων, δηλαδή κελύφη χωρίς πραγματικό, ή με αναιμικό περιεχόμενο. Χαρακτηριστικά που έκτοτε συνόδευσαν το Πασόκ, αλλά όχι μόνο. Ας θυμηθούμε ότι η μεγαλύτερη αύξηση του εισοδήματος παρά την μείωση του ΑΕΠ συνέβη πριν το 1981, και ότι επί ΝΔ, που κατηγορούνταν για «σοσιαλμανία» από τον ΣΕΒ, κρατικοποιήθηκε ο όμιλος Ανδρεάδη, ο μεγαλύτερος ιδιωτικός οικονομικός όμιλος.
Η Μεταπολίτευση εξαιτίας αυτών των δύο παραμέτρων, οικονομία σε υποχώρηση-λαϊκά αιτήματα σε άνοδο δεν ήταν εύκολη εποχή, και οι κυβερνήσεις Πασοκ δεν μπορούσαν να ισορροπούν συνεχώς πατώντας σε δυο βάρκες. Η άνοδος και η πτώση του προγράμματος σταθεροποίησης 1985-87, ήταν χαρακτηριστική για τα διλήμματα που θα αντιμετώπιζε έκτοτε η Ελλάδα. Η διακοπή αυτού του προγράμματος σημάδεψε μια καμπή απόκλισης της ελληνικής οικονομίας από τις άλλες ευρωπαϊκές, οι οποίες από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 άρχισαν να μετακινούνται σε νέο παράδειγμα διαχείρισης οικονομίας και κοινωνίας.
Η δεκαετία του 90 ήταν για την Ευρώπη εντελώς διαφορετική από τη δεκαετία του 80. Κομβικό σημείο ήταν η αλλαγή χρηματοδότησης του κράτους, και ευρύτερα η αλλαγή αντίληψης για το ρόλο του κράτους, ως ακρογωνιαίου λίθου για τον κεϋνσιανισμό, το κράτος πρόνοιας και τη σοσιαλδημοκρατία. Στο νέο σύστημα τα κράτη ήταν υποχρεωμένα να δανείζονται στην αγορά, με επιτόκια αγοράς, κι όχι από τις κρατικές τράπεζες με ειδικά επιτόκια. Αυτό ήταν προϋπόθεση για την σταθεροποίηση του νομίσματος. Αύξησε όμως το κόστος χρηματοδότησης του δημόσιου τομέα, στον οποίο συμπεριλαμβάνονταν δαπάνες για παιδεία, υγεία, κοινωνική πρόνοια, δηλαδή συλλογικά αγαθά σε αυξητική πορεία συνδεδεμένα με κοινωνικές προσδοκίες. Ταυτόχρονα δημιούργησε μια διελκυστίνδα ανάμεσα στον ιδιωτικό και στον κρατικό τομέα για την αγορά χρήματος, πράγμα που σήμαινε πως επέκταση των δημόσιων δαπανών συνεπαγόταν περιορισμό της αγοράς, και η άνοδος της αγοράς προϋπέθετε περιορισμό του κράτους. Αυτές οι συνθήκες τράβηξαν το χαλί κάτω από τα πόδια του Πασόκ. Βρίσκονταν στον αντίποδα των ιδεολογικών του προϋποθέσεων στη δεκαετία του ’80.
Ωστόσο το Πασόκ, διέθετε εφεδρείες ώστε να προσαρμόζεται στην διαδοχή των πολιτικών παραδειγμάτων και αναδεικνύοντας τον εκσυγχρονισμό ως δεσπόζουσα, σφράγισε και τη δεκαετία του ’90. υιοθετώντας πολιτικές της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας να προσαρμοστεί το νέο παράδειγμα, κέρδισε μια δεύτερη ζωή, Ταυτίστηκε με μια πορεία σταθεροποίησης της οικονομίας, φτηνών δανείων, επέκτασης της ευημερίας και συγκράτησης των ελλειμμάτων. Οι οικονομικοί δείκτες ήταν ανοδικοί στην περίοδο 1996-2004 και επιστέγασμα ήταν φυσικά η είσοδος στην ΟΝΕ. Ωστόσο η επιτυχία αυτή δεν μπορούσε να είναι οριστική αν δεν αυξανόταν η παραγωγικότητα στα μέσα ευρωπαϊκά επίπεδα της Ευρώπης των 15, και όχι των 25. Η θέση της Ελλάδας στην Ευρώπη έμεινε έωλη γιατί κάθε φορά που έφτανε στο νήμα, οι αλλαγές κρίνονταν συνεχώς ανεπαρκείς. Όχι μόνο γιατί όριο των εκσυγχρονιστών ήταν το ίδιο το Πασόκ και η ανεπαρκής δημόσια διοίκηση, αλλά και γιατί το ίδιο το παράδειγμα συνεχώς μεταβαλλόταν και το νήμα συνεχώς απομακρυνόταν. Από τον τότε ‘εκσυγχρονισμό’ στις τωρινές ‘μεταρρυθμίσεις’ η απόσταση είναι όση από το ‘νοικοκύρεμα’ των ΔΕΚΟ, μετά το 1996, στην ιδιωτικοποίησή τους, σήμερα. Δηλαδή από την εκλογίκευση του παλιού παραδείγματος και την υιοθέτηση προσαρμογών, στην άνευ όρων παράδοση στο καινούργιο παράδειγμα.
Στα τριάντα χρόνια από το 1981 ο κόσμος άλλαξε ριζικά. Πρώτη μεγάλη αλλαγή ήταν το πέρασμα στην ψηφιακή και διαδικτυακή εποχή, την τρίτη βιομηχανική επανάσταση που άλλαξε τον παραγωγικό ιστό των κοινωνιών, μειώνοντας παρά αυξάνοντας θέσεις εργασίας. Δεύτερη, η πτώση του κομμουνισμού. Εκτός από τις γαιοπολιτικές αναταράξεις, αισθητές και εδώ, αποσταθεροποίησε πλήρως τον ιστορικό ρόλο των σοσιαλιστών. Τρίτη, η μετάβαση από τον κεϋνσιανισμό στο νεοφιλελευθερισμό, από τη βεμπεριανή αντίληψη του κράτους στο New Public Management και η υπέρμετρη ενδυνάμωση των χρηματοπιστωτικών δικτύων απέναντι στα κράτη και στην παραγωγή. Τέταρτη αλλαγή που συμβαίνει τώρα είναι η μεταβολή των ισορροπιών του κόσμου, και το κοινωνικό dumping που υφίσταται η Δύση από την ανάδυση των οικονομικών γιγάντων της Ανατολής. Θρυμματισμός της εργασίας και του κοινωνικού κράτους.
Ποιες συνέπειες είχαν αυτές οι μεγάλες αλλαγές στην πορεία της Ελλάδας από την Μεταπολίτευση στην οικονομική κρίση; Πιστεύαμε ότι η μετάβαση στη δημοκρατία εξυπηρετούσε την οικονομική ανάπτυξη, τόσο στη Νότια, όσο και στην Ανατολική Ευρώπη. Τα πράγματα όμως πήραν απρόβλεπτη τροπή. Φαίνεται ότι ο τύπος των αιτημάτων και των προσδοκιών που δημιούργησαν την τριακονταετία, εξέφραζαν τον κόσμο πριν αλλάξει, ενώ η πραγματικότητα μεταβαλλόταν. Και ο καινούργιος κόσμος, αυτός που ξεπροβάλλει μέσα από τις νέες ρυθμίσεις φαίνεται ότι δεν πολυενδιαφέρεται για τη δημοκρατία, υπαγορεύοντας τα όρια της συνταγματικής τάξης. Η Ιστορία τελικά ήλθε στο περίφημο ραντεβού αλλά δεν ήταν εκείνη που περιμέναμε.
Antonis Liakos 