Πώς η δική μας εμπειρία θα χωρέσει και θα συμβάλει σε μια συζήτηση για την ανανέωση της δημοκρατίας
Τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η Ελλάδα δεν είναι η εξαίρεση του κανόνα. Από αυτή την άποψη ο τρόπος που τα προβλήματα εμφανίζονται εδώ μπορούν να συμβάλουν στη συζήτηση για την γενικότερη ανανέωση της δημοκρατίας. Άλλωστε πολλοί, εδώ και στο εξωτερικό, έχουν διατυπώσει την άποψη ότι η Ελλάδα λειτουργεί ως ένα εργαστήριο διαμόρφωσης μια κοινωνίας με ευρωπαϊκή εμβέλεια.
Η Ελλάδα βιώνει αυτή την κρίση με μια οικονομία με αδύναμη βιομηχανική βάση και βέβαια με ένα διεφθαρμένο κράτος.
Η κρίση θέτει το μέγα ζήτημα της οικονομικής βιωσιμότητας της σύγχρονης δημοκρατίας. Και το πρόβλημα περιλαμβάνει όχι μόνο τα μακρο-οικονομικά δεδομένα, αλλά και το κοινωνικό συμβόλαιο. Οι σύγχρονες δυτικές δημοκρατίες βασίστηκαν πάνω στο κράτος δικαίου και στο κοινωνικό κράτος. Δεν μπορούν να σταθούν όταν ένα από τα δυο κλονίζεται.
Η Ελλάδα θα βγει έξω από την κρίση όταν θα εφαρμόσει «μεταρρυθμίσεις». Αλλά αυτές οι μεταρρυθμίσεις δεν αφορούν μόνο την Ελλάδα, και είναι παντού οι ίδιες. Έχουν μια ιστορία, και μια κοινή κατεύθυνση. Πρόκειται για τις προσαρμογές σε ένα μετα-κευνσιανό μοντέλο οικονομίας (θα μιλήσουμε πάλι για την αναφορά στον Κέυνς) . Οι σύγχρονες κρίσεις έχουν μια τριπλή σχέση με τις μεταρρυθμίσεις. 1) οι χώρες μπαίνουν σε κρίση όταν δεν προσαρμόζονται σε μεταρρυθμίσεις, 2) η κρίση προέρχεται από τις μεταρρυθμίσεις γιατί ενισχύουν την κοινωνική ανισότητα και στενεύουν τη βάση της οικονομίας, και 3) οι ίδιες αυτές οι μεταρρυθμίσεις προτείνονται ως θεραπεία της κρίσης.
Η θεραπεία της κρίσης δεν σημαίνει έξοδος από την κρίση και επάνοδος στην ανάπτυξη, σημαίνει αλλαγή, μεταβολή της ίδιας της κοινωνίας και της πολιτικής. Εφαρμογή ενός μοντέλου κοινωνίας και πολιτικής στην οποία η δημοκρατία τίθεται εν αμφιβόλω.
Η δημοκρατία δημιουργήθηκε μέσα από μια επίπονη πορεία στην οποία χτίστηκε η ιδιότητα του πολίτη διαδοχικά πάνω σε τρία δικαιώματα: (T.H. Marshall): Αστικά, πολιτικά, κοινωνικά. Η αφαίρεση των κοινωνικών δικαιωμάτων, πλήττει τα πολιτικά δικαιώματα και επομένως τη δημοκρατία. Το βλέπουμε αυτό στην Ελλάδα. Επομένως η δημοκρατία χρειάζεται να ανανεωθεί με την επανατοποθέτηση του προβλήματος των δικαιωμάτων. Οι νεοφιλελεύθεροι υποστηρίζουν ότι το εθνικό κράτος δεν μπορεί να εγγυηθεί τα δικαιώματα γιατί η οικονομία παγκοσμιοποιείται. Ένα σπουδαίο ερώτημα επομένως είναι αν μπορεί η πολιτική να παίξει ένα ρόλο διαμεσολάβησης,, ανάμεσα στην κοινωνία, στους εργαζόμενους και τις οικογένειές τους, αφενός, και στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία των επιχειρήσεων αφετέρου. Η θα αφήσει τους εργαζόμενους έρμαια στους στροβιλισμούς της οικονομίας; Η δημοκρατία βασίζεται σε αυτή τη διαμεσολάβηση. Ακόμη και στην πρωταρχική της σύλληψη η δημοκρατία είναι ο ενδιάμεσος χώρος όπου διαμεσολαβούνται, διαπραγματεύονται και συνθέτονται συμφέροντα. Η ελληνική εμπειρία σήμερα δείχνει την αντίθετη ακριβώς κατεύθυνση. Τόσο η κρίση, όσο και οι μεταρρυθμίσεις εξόδου από την κρίση, έχουν κάνει τη δημοκρατία σκιά του εαυτού της. Αλλά όλοι το αντιλαμβάνονται ότι δεν υπάρχει δρόμος επιστροφής στην προ της κρίσης κατάσταση. Για αυτό χρειάζεται να βρούμε τις πηγές της ανανέωσης της δημοκρατίας και αυτές κατά τη γνώμη μου πρέπει να βρεθούν στη διατύπωση ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου.
Η δημοκρατία είναι μια εξαιρετικά ευαίσθητη κατάσταση η οποία σε μικρά διαστήματα και σε λίγες χώρες έχει ανθίσει. Εκείνο που ζήσαμε ήταν η γραφειοκρατικοποίηση της δημοκρατίας (κομματικοποίηση, διαμελισμός της δημοκρατίας) και στη συνέχεια η Μετα-δημοκρατία. Η μεταδημοκρατία (Colin Crouch) ακολουθεί εξωτερικά τους κανόνες της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αλλά ασκείται από επιτελεία και ιδιωτικούς οργανισμούς , οι οποίοι συγκροτούν ένα αρκετά κλειστό σύστημα διοίκησης, το οποίο δυσπιστεί προς τη λαϊκή συμμετοχή, και στηρίζεται ολοένα και περισσότερο στην απάθεια. Πρόκειται για διακυβέρνηση μέσω τεχνοκρατών και κανόνων χωρίς λαϊκή έγκριση. Πρόκειται για μια ουτοπία, όπως αυτή που περιγράφηκε στον εικοστό αιώνα από πολλούς συγγραφείς, με τελευταίο στη σειρά τον Φράνσις Φουκογιάμα, για το τέλος της ιστορίας.
Το αποτέλεσμα της μεταδημοκρατίας είναι να ωθεί ολοένα και περισσότερες ομάδες πληθυσμού σε αντιπολιτικές δράσεις. Η Ελλάδα είχε εισέλθει σε μια μεταδημοκρατική κατάσταση ήδη από τα χρόνια του ’90, η κρίση και η πολιτική των μνημονίων είναι μεταδημοκρατικές καταστάσεις. Η διαπλοκή λ.χ. των ΜΜΕ με μεγάλα οικονομικά συγκροτήματα, η απώλεια της δημοσιογραφικής δεοντολογίας και η μετατροπή των δημοσιογράφων σε προπαγανδιστές της διακυβέρνησης είναι κάτι που στην Ελλάδα φαίνεται εντονότερα, αλλά είναι φαινόμενα που δεν είναι ξένα στις περισσότερες χώρες.
Από την άλλη η Ελλάδα απέδειξε ότι διαθέτει λαϊκές αντιστάσεις, και δυναμική ανανέωσης της δημοκρατίας. Εκτός της προσοχής των ΜΜΕ είναι οι λαϊκές συνελεύσεις, τα δίκτυα αλληλεγγύης, τα κινήματα. Οι λαϊκές αντιστάσεις υπήρξαν μαζικές στην κρίση και δείχνουν μια απαίτηση ανανέωσης της πολιτικής. Αλλά από την ίδια κρίση γεννιέται και το φασιστικό κίνημα.
Άρα, στο ερώτημα πώς η κρίση στην Ελλάδα μπορεί να συμβάλει στην ανανέωση της δημοκρατίας, θα συνοψίσω σε τρία ζητήματα: 1) με την επινόηση ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου, ευρύτερου από τα όρια του εθνικού κράτους, που θα επανασυνθέτει την έννοια του πολίτη (citizenship), 2) με την κριτική στις πρακτικές της μεταδημοκρατίας και την αναζήτηση μορφών συμμετοχής από τους πολίτες, 3) με την επανασαφήνιση των σχέσεων κοινωνίας, πολιτικής, οικονομίας. Το ζήτημα δεν είναι να προσαρμοστεί η κοινωνία και η πολιτική στο σημερινό μοντέλο οικονομίας, αλλά να αναρωτηθούμε τι θέλουμε, πώς να είναι η κοινωνία που επιθυμούμε.
Είναι η Ελλάδα εξαίρεση;
Η Ελλάδα βιώνει την πρώτη μεγάλη κρίση της παγκοσμιοποίησης που σημαίνει αφενός μετακίνηση των οικονομικών δραστηριοτήτων Από την Δύση στην Ανατολή και αφετέρου την απελευθέρωση του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου από την παραγωγή. Αν ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από τον κόσμο, είναι το φάντασμα του διεθνούς χρέους, των κεφαλαίων που αλλάζουν γρήγορα χέρια και ρευστοποιούν τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. Η ανάγκη της ρευστοποίησης επιβάλει μια ρευστοποίσηση στις παραγωγικές διαδικασίες. Αυτή τη ρευστοποίηση την παρακολουθούμε με τη νομοθεσία ανά τον κόσμο που επιβάλλει την περίφημη ευελιξία. Ευελιξία σε ότι αφορά το κεφάλαιο, την απασχόληση. Δεν υπάρχουν κεκτημένα. Οι κοινωνίες μεταβάλλονται σε μια σκόνη πάνω από την οποία περνούν οι γρήγοροι δρόμοι των ροών του κεφαλαίου. Είναι οι περίφημες μεταρρυθμίσεις, πρόκειται για μια πειρατεία των εννοιών
Utopia and renewal.
We live in an era of crossing utopias and dystopias.
Some utopias have turned to dystopias, others have failed or defeated. But the creation of the postwar western societies bears a utopian imprint.
My starting point will be a text connecting economic crisis, utopia and the renovation of democracy in post-war Europe.
During the major economic depression of the past century, in 1930 John Maynard Keynes published an essay with the title “Economic Possibilities for our Grandchildren”. In this essay he tried to outline the general course of economy for the next hundred years.
His basic idea was that with a modest yearly growth rate of 2%, the world in 2030 would be eight times richer, and the majority of the population would live at the level of the middle class. Keynes was aware that technology would create unemployment, but his solution was the reduction of the working day to three hours, meaning a working week of 15 hours.
We are now less than two decades from 2030, and things seem to be going in the opposite direction. The working day is losing its regularity and the adaption to the markets is resulting in longer and irregular working hours. The big problem is unemployment, which affects over the half of the younger generation in countries like Greece and Spain. Labour legislation has been dismantled; most young people are working without social insurance and associated benefits. Keynes’s predictions now appear to be a utopian dream, never to be realized.
Nevertheless, since 1930, and despite destructive wars, the average rate of growth was above 3% for the whole period, overcoming Keynes predictions.
According to rough estimates of the Credit Suisse Global Wealth Databook, 2011 each family of the world, could have at its disposition the equivalent of $51,000.
The Keynesian policy of full employment depended on a government spending program and public investments. This was the backbone of the welfare state as we know it in Europe, and welfare, economic development and democracy were the triptych of the European social model. During the previous decades we have experienced the gradual reduction of the working week, the shortening of the working life with the expansion and prolongation of mass education, earlier retirement and annual and parental leave. This was the world we have lived in, and this was a world with a utopian imprint. Keynes essays belongs to this universe of projects for a realist ideal society who inspired public policies from the New Deal to the Big Society in the US and the Welfare State in Europe. Even in the opening of the London Olympiads, welfare state was considered a key moment in the British history, with a reference to William Blake’s poem Jerusalem in Green England. Welfare Utopia was a historical achievement for the western world, bridging citizenship, social justice and Democracy. Art and poetry were part of envisioning this utopian past future.
Greek crisis couldn’t be separated from this world experience. Greece was the weakest link, marked by deindustrialization, corrupt elites and legal or illegal tax evasion. But it’s not the only country of European periphery, struck by a crisis caused by the new world geography of economic activities and the unlimited rules of the markets. Greece is a sign of the future of Europe. The remedy is not to save the society from the crisis, but to transform it according to the rules of post Keynesian economy and the post welfare state. The first victim is democracy, because collapse of social citizenship means mutilation of democracy. Greece is the laboratory for European solutions in society and politics. Understanding the undoing of Greek democracy we could reflect on the sources of the renewal of democracy. And my first thought goes to the immense inequality and to the policies who let the rich to get richer and the poor to become poorer.
And a last word, if the Utopians of the past were created in the context of the national state, the new citizenship requires a utopia which transcends borders and even continents. This is not a non realizable utopia, compared Keynesian predictions for 2060
–role of money; social inequality
At the recent World Economic Forum in Davos, Joseph Stiglitz said that the richest 1% of Americans, now hold 25% of the country’s wealth, and that their wealth has doubled since 1980. By contrast, the median income level in the US had not changed since the early 1990s.
This immense inequality is one of the causes of the current crisis, because it makes the basis of the economy to get narrow and narrow and, thus, increases instability.
There is a double withdrawal from democracy. On the one hand the strong economic elites avoid to pay taxes and try to control politics from behind the scenes (post democracy). On the other hand there is a departure of the impoverished and unemployed people. They are diffident towards the political class, the rules of parliamentary democracy, they have no way to make their voice to be heard. From this point of view they line up behind anti-political forms of activism.
–risk of vagueness and/or destabilizing populism?
Populism. There is an oversimplification and misuse of the term populism and most can’t distinguish between populism and demagogy. In the prevalent discourse any proposal outside neoliberalism, is labeled as populism. But populism invites us to think on the relationship between Justice, the State, and the population hit by the crisis. If we approach Populism from below, as beliefs, mentalities, we realize that it is based on a strong evocation of Justice and morality in the economy of market. It’s a form of moral economy in popular mentalities. The question is how can justice could offer relief, or release people from the worst effects of the economy? Should working people abandoned without help to the world market forces? What’s the role of the state? Should democracy have a role in attributing social justice, and in what terms? The dilemma is either to return to the atomist materialism that allows no autonomy to the state, in which case, justice reflects economy and the rules of market; or we resort to imposing ideal justice on the operation of the state from totally outside the economy. This is the context to deal with populism as a problem, without throw away the baby with the water.
Antonis Liakos 